---------------------------------
Һар гылеј одәми милли шүури бә форма егыниәдә чеј бәштә етноси тарихи даир зынәјон мүһүммә әһәмијјәт һестыше. Толышонән миллиә шүури орәхнә сорәдә хејли зүманд быеәдә, дә чеј бәштә тарихи хејли марағ нишон дое, бә Озорбајҹани мәктәби дәрсә китобонәдә песохтә тарихи бовә ныкарде, бә толышә тарихи даир һәғиғәтон ыштән отырние, еј омуте вә тәблиғ карде веј јолә ролыш быә. Тәбиие ки, ысәт ым ыштәни дәрк, бәштә ришә огарде, ыштәни бәнә әлејдә милләти дәрк кардә проссес һәниән овҹ кардедә, ружбәруж толышә милләти фәрзәндон бә жыго гылеј просеси умжән гынидән, сосиал шәбәконәдә бә толыши тарихи, етнографија, зывони вә с. мевзуон даир дискуссионәдә фәал иштирак кардедән. 
Бәштә ым вотәјон бәнә гылеј мисали бы ружонәдә шаир Забил Мәдожи сосиал шәбәкәдә толышә манг вә һәфтә номон барәдә ож кардә дисскусија нишон дое бәзынем. Бы фикрә мүбадиләдә кали норозијәтион бә нәзәр нысәнәмон, үмумән ым елмиә мүбаһисә толыши миллиә ыштәндәркә проссеси һәниән нығыл бые роәдә фојдәманд дәварде. Ысәт азән пидәме ым гәпәдә Мәдожи бә мејдон шодоә проблеми барәдә ыштә зынәјон де шымә бахш быкәм. 
***
Толыши мәдәнијјәт вә тарих јолә Ирони сивилизасија –Ирони мәдәнијјәт вә тарихи тәркиб һиссәј. Иронә хәлғи Навонә Асија тарих де Мидија девләти бино бедә. Әмо че Мидија вахтон нывыштәјә мәнбәон бәмә мәлум ныбе сәбәбику бә һәмонә деври аид мәлуматонмон каме. Әһәмәнион империја шаһәншаһон исә ыштә тарихиә наилијјәтон бә нывыштәј пегордыние ысәт бәмә имкан додә ки, чәвон һәхәдә хејли зынәјон бә даст бывардәмон. Бә тарихә елми чок мәлуме ки, Әһәмәнион һакимијјәти зәмонәдә Ироножә халгон тәғвим вә һәфтә, де ымон әлағәдар астрономија барәдә елмиә тәсәввүрон анәдә инкишаф кардәшбе ки, әвон нәинки 1 сори 365 ружо ибарәт бые, һәмән һар 4 сорәдә беј 1 ружән әлавә карде барәдә зынәјоншон һестбе. Ым һәфтә ружон вә мангон номонән тәбии ки, мевҹуд бые, әвон тосә мүасирә деври де бәзи әвәзон бәмә омән рәсән. Иронә Исламә Республикадә һалијәдә Ирони ғәдимә халгон бә даст вардә һәмонә наилијјәтонку истифадә кардедән, һәфтә вә мангә номон тарих бә һәмонә ғәдимә деврон шедә-бешедә. Чәмә әҹдадон, ки чәвонәдә гылејән кадусион бин, һәмишә Иронә девләтон тәркибәдә, ым девләтон тәшкил вә мүһафизә кардә ғодрәтонәдә быән, бы сәбәбән им девләтон бә даст вардә тарихиә наилијјәтон, һәмән чәмә толышә халги тарихиә мүвәффәғијјәтон һисоб бәнинин. 
***
Толышә ханати бә Русија тәркиб дәшә, һәтто Совети вахтон әһали бә иҹбари тәһсил ҹәлб быә бәпештән толышон хејли мүддәт че Ирони һәфтә вә мангә номонку истифадә кардедәбин. Һәфтә де шанбә ружи бино бедәбе, де “ҹыммә” ( вә ја “әјнә”) ружи орәхедәбе. “Шанбә” сыхани етимологија бә јәһудион “шабат” сыхани шедә бешедә. Јунанон зывонәдә “ш” сәдо ныбе сәбәбику, әвон ыми бәнә “сабат”и тәләффүз әкен. Руси зывонәдә “суббота” сыхани етимологијан һежо бы сыхани ангыле. Әмо христианә дин бә мејдон бешеәдә әвон истираһәтә, јәни којку асудә, һәмән бо дини ајинон иҹра кардә руж че иудејон “шабат”ику гылеј фәрғинә руж пегәтышоне, беј “воскресенје” ном ношоне. Мысылмононән жыго гылеј руж ҹо кардышоне вә беј “ҹыммә” вотышоне. Толышон арәдә “ҹыммә” ружи гылеј ҹо номшән һесте ки, беј “әјнә” вотедән. Еһтималән воте бәбе ки, ым сыхан че “ҹыммә”сән ғәдиме вә бә зәрдүштиәти деври аиде. Бы сәбәб әмә толыши әдәбиә зывонәдә һәфтә номон мүәјјән кардеәдә бә ым ғәдимә варианти бәпе рәсмијәт быдәмон. Ысәт чәмә рушинәфамон арәдә бә “ишанбә” ружи “выжор” воте әтрофәдә ҹүри мүлаһизә һесте ки, филејғә “шанбә” һежо и гылә бе горә бә чеј пешонә ружи “ишанбә” воте сәрост ни. Ым сәһв нәзәре.
***
Әввәла, ғәдимә вахтонәдә – еһтималән Әһәмәнион деврәдә “шанбә” бекорә руж быә. Пеш еј омә иминә ружи “јек руз бәд әз шәнбә”, дыминә ружи “до руз бәд әз шәнбә” вә с. вотәшоне. Пешо ым ружон кутоһә номон бә “јекшәнбә”, “дошәнбә” , “сешәнбә” форма егыниән. 
Дыминә, һар һәфтә ишанбә ружи выжор гырдә бые тарих мәһз бә совети деври, һәниән дәғиғ бывотым, бә 1940-минә сори аиде. Тосә бә вахти выжор һәмишә ҹыммә ружон гырд әби, бә сәбәб ки, исламә мәмләкәтонәдә ҹыммә руж бекорә руж – һәмән выжор гырд быә руж быә. Ысәтнә Оз. Р номинә мәмләкәтәдә һәтто рус – христиан мәншәнинә одәмонән “ҹыммә” ружи бә выжор гырд әбин. Быми ро ысәтнә Ҹәлилабади выжори бәнә гылеј мисали нишон дое бәзынем. Ым жимонә мәнтәғә әсл ном “Астарханка”ј. Де тосә дәвардә әсри 70-80-минә сорон ысәтнә Ҹәлилабади оһилә одәмон бәштә ым рајонə мәркәзи “Astraxanka bazarı”, “Astraxanbazar”, вә ја “Adna bazarı”, “Adnalı” әвотин. Чәвреј тыркәзывонинә әһали вотә “adna” че толышә “Әјнә” – јәни ҹыммә сыхани тәһрифә формај. Ымән еј сүбут кардедә ки, һәтто Совети вахтонәдә вә һәтто ым мәмләкәти русонән ҹыммә ружонәдә бә выжор гырд әбинбән. 
***
Болшевикон бә һәфтә ружон сә вардә һәнгомә ғысә тарих исә жыгое: бехыдоәти, атеизм чәвон девләти идеологија бые сәбәбику, әвон сыфтә “суббота”, “воскресенје” ружон ләғв, 5 ружнә һәфтә систем тәтбиғ кардышоне. Де дини обастыш бые горә һәтто 1 јанвар Нувә сорә идшонән коә руж елан карде. 1931-минә сори оваштин бә 6 ружинә һәфтә режим. Әмо ымиән еффект ныдоше. 1940-минә сори сәнибәтон бә 7 ружнә һәфтә систем огардин. Мүһарибә әрәфә бые горә кој интизам веј сәрт кардышоне. Бә ко бенышәкәсон шиддәтинә ҹәзо додәбин. Жыго вәзијјәтәдә мәмләкәти мысылмонә әһали ҹыммә ружон гырд быә һәфтәвыжорон бә “ишанбә” (воскресенје) руж оваште. Озор-тыркон ысәт тәтбиғ кардә һәфтә номонән мәһз һәмонә вахтонәдә бә рәсми ғајдә егыние. Тосә бә вахти әвон јәғин ки, һежо де әнәви ғајдә Ирони һәфтә номон тәтбиғ кардедәбин. Че Ирони тарихиә ирсику есие, ыштәни бәнә тыркә мәдәнијјәти варисон нүмајиш карде, ым Оз.Р бино ноәкәсон әсасә мәғсәд бые сәбәбику, әвон Иронә һәфтә номонәдә бәштә ым мәғсәди мүвафиғ “şənbə”, “çərşənbə”, “cümə” номон огәтышоне, әмандәјон де “bazar”, “bazar ertəsi”, “çərşənbə axşamı” “cümə axşamı” номон әвәз кардышоне.
***
Ысәт толышонән азәр-тыркон ғәзинә бә “ишанбә” ружи “выжор”, бә “сешанбә” ружи “дышанбә шәв” ном ное сәһв нәзәре. Бо әмә че Иронә тарих вә мәдәнијјәтику диәро бые һич гылеј еһтијаҹ вә зәрурәтыш ни. Чүнки Ирони тарих вә мәдәнијјәт һежо че толыши тарих, һәмән че толыши мәдәнијјәте. Че толышон Ирониә мәншә бо чәвон миллиә ифтихар вә шәһми гылеј әсасинә факторе. Ыми тәфтиш карде ро һич гылеј еһтијаҹ ни. 
***
Манде ки, толышә рушинәфикрон бәштә тарихи, мәдәнијјәти, зывони жыго јолә марағ нишон дое, веј фәрәһвардә әломәте. Бы коәдә чок әби ки, әвон ыштә дискуссија мәдәнијјәти тикәвоне соф быкон, бә јәнды фикрон һурмәтинә мүнасибәт нишон быдән. Бәвәдә чәмә миллиә мүбариз`ә фәрзәндон рестә һәниән сыфт, чәмә сијасиә һәрәкат һәниән ғодрәтин бәбе.
Быжио Толышыстон! Быжо чәмә толышә милләт!