Zaxireddin Ibragimi...

Аз.Р бә ТМҺ бочи зүш вышкидәни
----------------------------------------------
Толышон миллиә мүбаризә ысәтнә мәрһәлә 30 соре ки, дәвом кардедә. Ым мүбаризә ССРИ-әдә “перестројка” бәпештә демократик имканон бә мејдон беше нәтиҹәдә бә әмәл оме, тосә ысәт дәвом кардедә. Әв бә сијасиә мејдон бешә иминә ружику де Озәрбојҹони һокумәти тәзјиғ вә шантажон вәбәвә мандә. 1989-минә сори әһали ашмардәј вахти Боку һокумәти бә чәмә һәрәкати фәалон һәтто физики тәсирон нишон доше, ашмардә бланконәдә “толыш” сыхани де “azərbaycanlı” әвәз карде, ым республика азәр-тыркә рәһбәријјәти һәлә че ССРИ демократикә вахтонәдән бә чәмә милләти чанәдә негатив мүнасибәти, әмәни де зори ассимилјасија кардә нысығи нишон додәбе.
***
ССРИ выло бые нәтиҹәдә Оз.Р мүстәғил бые. Ыми толышә халги истисмарә вәзијјәт һәниән гывонин кардыше. Бәнә чими тәзаһүри бә ТМҺ тәзјиғон тикиән шиддәтин бин. Һ. Әлијеви 1993-минә сори авғусти 23-әдә бә Ланкон ләшкәр екардыше, бә чәмә милләти иштәниидарә һүғуғи ғәсд кардыше. Чәмә 200 нәфәр рушинәфамон бә репрессија мәруз, Толышә Партија фәалијјәти сәпе ғәдәғән ноше. Чәјо озәрпропи чанд сорон бә толышә мәнәвијјати вә ыштәндәрки әлејһ тәблиғатон бардыше, чәмә нуәперсон бәнә тыркә “башипузығон” тәрбијә карде ҹәһд нишон доше. Әмо че озор-тыркә девләти бардә жыго миллиә зүлмә сијасәти нәтиҹә ым бые ки, Толышә халги ыштәнидәрк һәниән зүманд быә, толышчиәти идеја ружбәруж че Толышыстони ҹәмијјәти һәмә тәбәғон әһатә кардедә. Бы ружонәдә толышә халги ыштә вәһдәт бә чәмә һәрәкати рәһбәр вә чәмә Республика Президент Әлиәкрәм Һүммәтови мүнасибәтәдә налајығә вотемонон нывыштә бә гылеј озор-тыркә вәкили доә ҹәвобонәдә сәнибәтон че Озорбојҹони ҹәмијјәти вәдә нүмајиш кардыше. Чәмә милләти ғырјәтмандә фәрзәндон чә маргинали лајығинә ҹәвоб жыго дошоне ки, әв ыштә “фејзбук” сәһифә дәбасте мәҹбуријјәтәдә манде.
***
Озәрпропи бә толышә интибаһи мүнасибәтәдә бардә сијасәти там әкс нәтиҹә дое, чеј ым пропоганда ифлас бые ысәт тәмом ошкое. Жыго вәзијјәтәдә озәр-тыркон мүхалифәт бә Толышә һәрәкати ыштә мүнасибәти изһар карде мәҹбуријјәтәдә мандә. Бы коәдә че Ғурбан Мәммәдови дебатонәдә бә толышә һәрәкати әлејһ вотә фикрон нәзәр сәғандеәдә виндә бедә ки, озәр-тыркон сијасиә аренадә вотемон кардә һар кәси бә ТМҺ мүнасибәт мәнфие, әвон толышон ыштә арәдә бәнә гылеј мүтәшәккилә ғыввә иштирак карде имканику бә ваһимә дәгынидән. Чәвон ым ваһимә анәдә зүманде ки, ысәт бәнә иғтидари ғәзинә ыштә тролон бә чәмә әлејһ сәбәро кардәшоне, әвонән бә толышә һәрәкати вә бә чеј навғәдәмон әлејһ бә ду вә быһтонә тәблиғати рәвоҹ додән. Мәсәлән, чәвонәдә и кәси бә Ғурбани жимонә ефирәдә занг кардыше, вотыше ки, Забил Мәдож толышә телевизијадә вотедә ки, тыркон бәпе еке бә домна курә, јәни бә “domna peçi” , бысүти. Вә ја гылеј ҹо озор-тыркә алим вотедә ки, толышә һәрәкати рәһбәријјәти бәпе һәмә быкышти, ки че тыркон нәзәрәдә гәтә мәғсәдон бә жимон дәвуние мүмкүн быбо. 
Бы мәсәләдә озор-тыркә сијасиә фәалон арәдә Ғурбан Мәммәдов сыфтә бә толышә һәрәкати мүнасибәтәдә нисбәтән бәнә објективә вә беғәрәзә тәрәфи бә чәш гынидәбе. Әмо пешонә вахтонәдә әв, мәгәвужи, ыштә тојфә, үмумән исә озәр-тыркә сијасиә груһон арәдә бә толышә һәрәкати тәшвишинә әһволи бә нәзәр се мәҹбуријјәтәдә манде, бә чәмә фәалијјәти ыштә негативә нәзәрыш изһар карде. Вотыше ки “5-10 нәфәр толыш Русија, Ирон вә Ермәнистани кәшфијјати бә даст сәше, әвон бә Озәрбајҹани вә бә тыркон әлејһ тәблиғат бардедән”. Демиән че озәр-тыркон ән демократикә, беғәрәзә, прагматикә сијасәтчиән бә толышә милләти интибаһи ыштә дыли сырр ошко кардыше, әсил һәғиғәтәдә ысә бә толышә милләти ыштә ғәрәз вә нысығ бә бируз доше. Чеј, үмумән исә озәр-тыркә ҹәмијјәти бә толышон мүнасибәт жыгое ки, “кинәмон доә – кинәмон сә, де јәнды хышәвандимон, бәштә толыш воте ро һәни гылеј еһтијаҹ мандәни, бәпе һәмә бәштә тырк бывотәмон, сә бе ше!”.
Әгәр әмә бә Ғурбани де чеј мәнтиғи ҹәвоб быдәмон, жәго бәпе бывотәмон ки, әвән че Ингилтәрә кәшфијјати бә даст сә одәме, ыштә Нахчыван-јераз тојфә дыздә һакимијјәти ғојм карде ро мүбаризә бардедә. Бы коәдә Лондони полис һәтто чеј шәхси мүһафизән тәшкил кардедә. Тосә ысәт чәмә толышә һәрәкати һич гылеј навғәдәм нә Русија, нә Ирон, нәән Ермәнистани полисә ғыввә тәрәфо һич вахт мүһафизә быә ни. Әгәр че Ғурбани дастәдә жыго факт һестебу, быно бә мејдон, быдә ҹәмијјәт ыми бызыно. 
***
Озәр-тыркә девләти, һәмән чеј мүхалифәти бә толышон жыго әлејһ мүнасибәт де чәвон һисоби ғыссә мүддәтәдә толышә миллиә интибаһи вәј сәнин, толышон ассимилјасија бә орәх росниәнинбе. Әмо парадоксә вәзијјәт бә мејдон беше. Ысәт фактики ым тыркә республикадә жимон карде ғејри-тыркә халгон һич гылә ыштә миллиә һүғуғон тәләб карде һоләдә ни. Бәс чоко бедә ки, толышон анәдә репрессија, тәһдид, шантаж вә тарсон мүғабиләдә ыштә мүбаризәку осангедәнин, толышә миллиә мүбаризә һәниән ғодрәтин, тәрәфдар вә тәәссүбкешоныш ружбәруж веј бедә?
***
Ым гылеј феномене, јәни надир гылеј һадисәј. Чими әлбәттә ки, објективә сәбәбоныш һесте. ИМИНӘ сәбәб озәр-тыркә һокумәти толышә милләти боштә етносидә сијасәти әсас һәдәф пегәте, чәмә һәмә тарихиә вә мәдәниә наилијјәтон, тарихиә шәхсијјәтон бә тыркон ном бекардеје. Жыго беһәјоә, толышон тарихиә наилијјәтон бә һич бекардә әмәлон бә чәмә халги һар гылеј рушинәфикри кефи гынидә, еј бә оҹымыш вардедә, еј бә жыго хәзпушә сијасәт бардә дәләдыздә тојфә рәһбәрәти кардә девләти мүхалифә тәрәф овыштынидә. Ысәт чәмә вәтән Толышыстонәдә вәзијјәт жыгое ки, нафко ән хасә “озарбајҹанчи”он ки, бә толышә истиғлали бәнә Озорбајҹани пыты-поә карде диә кардедәбин, ысәт әвон бә толышә миллиә интибаһи тәрәфдар бешедән. Ахыр жыго гылеј мәғам боме бәрәсе, Толышыстони һәмә ҹәмијјәт, һәтто чывреј тырконән дәбәрәсен ки, чәмә вәтәни фирәванәти иминә шәрт Толышыстони че Оз.Р номинә фашистә девләти миллиә зүлмику хилас бые, чеј ыштә миллиә истиғлали бә даст вардеје. 
***
Толышә феномени ДЫМИНӘ сәбәб толышон бәштә тарихиә вә диниә әнәнон сыфт обаст бые, бәвон садиғ мандеје. Совети атеистә вахтонәдә ки, дини ајинон дәвуние ғәдәғән бые, мәчитоншон дәбастә бые, чәмә дәдә бобон бәштә шиә әнәнон анәдә садиғ мандин ки, һар кәс Мәһәррәмә мәрасимон ыштә кәдә дәвунидәбе, тәкјә нодәбе, еһсан додәбе. Әвон Шура һокумәти ноә ғәдәғон дарыштедәбин, Ашура шәви ыштә тәкјә аләмон бә мүғәддәсә оҹәғон зијарәт мүтләғ бардедәбин. 
***
Толышә феномени СЕМИНӘ сәбәб Оз.Р-әдә һакимијјәти ғәсб кардә дыздә тојфә Толышыстонәдә кардә һәвәшиә һәрәкәтонин. Чәвон чәмә мүғәддәсә оҹәғонәдә тарихиә шәхсијјәтон ғәби сығон вә дигәр дини артефактон дыздие, чәмә гәнҹинә флора мәһв, толышә милләти нүмајәндон нәинки че һакимијјәтику, һәмән иғтисади вә сијасиә жимонику тамам диәро карде вә һәниән ым ҹүрә бә варварә тојфон мәхсус һәрәкәтон толышә милләти рушинәфамон чәши вәдә вағеә бедә, һар бәштә дәдә-бобо руһи һурмәт кардә шәхсијјәт жыго беһәјоә тојфә зүлмику ыштә халги перохние ро имканон нәведә. Бәнә јеканә хиласиә рој че ТМҺ әтрофәдә ҹәм бые зәрурәти фамедә, бә ым тәшкилати бәнә гылеј хиласкари диә кардедә. 
***
Де Оз.Р фашистә режими мүбаризәдә чәмә рестәку хејли фәалонмон бә әкс мевғе оваштән, ым тојфә һокумәт чәмә чанәдә сајтон, ружномәон интернет телевизијон че арә бекарде мүвәффәғ быә. Әмо чәвон әвәзи чанд гылә тожә сајтон, ружномәон, телевизија каналон оноәмоне. Толышә Мүһаҹирә Һокумәт ыштә фәалијјәт бино ноәше. АИШ –әдә толышә тәшкилат бә мејдон бешә. Ым оноемонон һәмә де ТМҺ тожә үзвон фәалә иштирак вә тәшәббүси бә сијасиә сәһнә бешән. Јәни Озәрбајҹани тыркә һокумәти ки, чанәдә толышә фәалон бәштә тәрәф окырниәше, чәвон әвәзи чәвонсә сәводин, чәвонсә актив, ән әсас әве ки, чәвонсә һәниән ғејрәтинә толышә фәрзәндон бә сијасиә мејдон бешән, Толышә миллиә азадиә пәрчәми һәниән барз кардәшоне, Толышә миллиә интибаһи сәдо бә һәмә дынјо һәниән бе барзә ванги ҹәр жәшоне.
Быжио Толышыстон, быжио толышә милләт