Tolışə dərsi kitob

Чокнәј ҹо елмон ыштә лоонышон һесте,линвистика елмијән ыштә лооныш(Һиш) һесте.Жинтоно әвони бә ыштә ғурбинә әһандон роснијем пидә:

• 1.Фонетика.
• 2.Грамматика(морфологија ијән синтаксис).
• 3.Лексикологија.
• 4.Фразеологија.
• 5.Диалектологија.
• 6.Лексикографија.

Ыми бызынән,ыштә вирәдә огәтән ки,зывон-дәгигә (сәрисофә) елме.Чокнәј һисоб,физика,кимја елмон де ыштә дустурон ко кардән,зывоншунасәтијән  ыштә дустуроныш һесте.Ым дәстурон (ғанунон) фонетика ијән грамматикада ыштәни ве нишо додән.Сыхан ни,чы әмә зывони һар гылә ло барәдә ве китобон нывыште бәбен,чумчыко чәмә зывон ве гәнҹине. Манде чымы сәрмәхсәд бә шымә линвистика елмику гәп жәј ни. Чымы мәхсәд әве ки,бә шымә вир кали чијон дәнәм.Әмә чанд сороне ки,ыштә инә зывонәдә һанде,һәмән ве вахти деј гәп жәјән гирәвәмон ни. Ғәзо жыго вардәше ки,әмә гылә бә чәмә зывони һич нымандә зывонәдә,бә хосијән тыркијәдә гәп жәј,һәмән һанде товәдә мандәмон.Әве де һәјфи ки,бә чәмә зывони чы тырки зывони призмаку (әнҹомәку) дијә карде һолон чәмә толышон арәдә веје,ымән ве јолә хәтој.

Чумчыко чәмә зывон ҹо зывононку ве тавутыш һесте,бә хосијән тыркику.Ғурбинә алим Лија Пирејко чәмә зывони ергатив беј барәдә нывыштәше.Манде соф ергатив, ја соф флектив зывон ни.Һәмә зывононәдә,бә хосијән ғәдимә зывононәдә һәм флективәти,һәмән ергативәти һолон винде  бедә. Бочи жыгој? Ым де зывони ғәдимәти ангыле.Зывони ғәдимәти чәј һәмә лоонәдә ыштәни нишо додә.

Ергативәку бывотәмон. Ергативә зывонон әв зывононин ки,чәвон грамматикадә агенс,јәни һәши оноәкәс ијән пасиенс,јәни һәши новнијәкәс вәбәвә ноә бедә. Чы әвон речәдә шумерә,кали гафказә,алеутә, австралија,папуасә  зывонон номи гәте бәбе. Ергативә зывононәдә,биним толышә зывон чәвон речәдәј,ҹумлә пассивә субјекти гырдыкәно (әтрофәдә) оноә бедә.Тимсал,Кинәвәси кижәш гәте.Ијо Кинәвәси- мубтәдај,(вир сәғандәнән ки,мубтәда бәнәј ҹо зывонон номинә һоләдә ни!Ым бо зывони һырдә ко  ни).Манде гирәм номинә һоләдәән око быдәмон,ижән бә тәмомәти (//кижәш//)ергативәти тәсир әкәни)гәте-фел,рымуз. Вир сәғандәнән,ијо //кижәш// абсолјутә һоләдәј(абсолјутиве),//Кинәвәси// ысәтбој дастпочәнинә субјект бе-бе ергативе,ко,һол ијән һәше(һәрәкәти)бә вырә роснијә субјект фели(рымузи) истигамәти нишош доә.Ҹо тимсал //Әмә бә кәон кинәмон дәро кардә(кинәмон бә шу доә)//-бы ҹумлә тыркијәдә бә варианти анализ быкәмон://Biz evlərə qız yola salmışıq//.Еһанә вир сәғандәмон,бәвиндемон ки,ым ҹумлә чәмә зывонәдә гәнҹине,идиомај,тыркијәдә жыго ҹумлә һич ни,ижәнән вотдәм, де жыго һолон којым ни.//Әмә//-ијо мубтәдај,чы фели,јәни рымузи вырә нишо кардедә. //Бә кәон//-зәрфе,јәни ко,һол,һәши вырә нишо кардедә,//кинәмон//-тәмомәтиј,//дәро кардә//-феле,рымузе.Ијо мубтәда дастпочәнин бе-бе ергативе,дастпочәнинә роли ијо тәмомәти бардедә-//кинәмон//.Јәни сыхан ни,тырки зывон ергатив ни,чымы вотәј призма мәсәләј.

Ысәтән оваштәмон бә чәмә зывони флективәти.Флективә зывонон ә зывононин ки,чы әвонку сыхан инфитинивә һолику бешејәдә рәғику дәгеш бедә.Бы зывонәндә ве әнәсәростә формәон бә мәјдон бешејдән ки,агглутинативә зывононәдә беј әзыни.Грамматикадә флексија һолонәдә гыләјни, чәмә зывонәдә ки биним ве һесте-јәни сыхан бо номи һолон,ја бо фели вахтон горнә овахтејәдә ыштә бынику овахтеку  гәп жәјым пидә.Тимсал:Сәј-быстән-бәстем-әстән.Чокнәј виндәмон,сыхани бынә,чәј инфинитив //сәј//е.

Бә ым //т// чокнәј беше бә мәјдон? Һа,жыго бәсә дәше бедә ки,//сәј// фели бә ыштә ысәтно һоли дәше бә нав ҹо формәдә быә,бы сыханәдә //т// һәрфијән быә.Сорон,әсрон ыштә дастышон бы сыхани дәсујә,//т// һәрфи чәјо егынијә.Зывони дәстуронәдә гыләјнијән ыме ки,сыхан оно бедә,манде гәпәдә чокнәј роһәте,жәго вотә бедә.Быми тимсал чәмә ве сыханон һестин ки,әвон сәростәдә ды гылә сыханику-навсыхан (предлоги) ијән чы сыхани ыштәнику бә әмәл омә:чы әмә-чәмә,чы әвон-чәвон,бо әмә-бәмә,бәштә-бә ыштә,бо ыштә-бәштә и.ҹ.ч.

Тимсал:омеј-бој-боәмон-боәнән-бон.

Номеј(ныомеј)-нывом,маво,ныво.

Ысәт дијә быкәмон шымә ве око доә тырки зывонәдә,биним толышон бә зывонәдә фамедән,чәјо бә тырки пегордонидән:

almaq-aldım-alım-alaram.

gəlmək-gəldim-gəlim-gələrəm.

Чокнәј виндәмон,чәмә зывонәдә сыхан бынику дәгеш бедә(флексија),тырки зывонәдә ысәтбој сыхани рәғ ыштә вырәдә мандедә,бәј ғулоғә омужән кардә бедә.Јәни ијо сахтәти ни:тыркијәдә һар гылә сыхани ғулоғә омужән быкош,нуә сыхан бә әмәл боме.Чумчыко тырки зывон агглутинативә зывоне.Агглутинасија-латыни зывонәдә-дәчокниеје.Јәни сыхан+ғулоғә.Сыхан ыштән овахтедәни.Чокнәј ыштә инфинитивә һолику бешедә,жәгоән мандә.Чәмә зывон,чокнәј виндәјон,жәго ни.Навәдә нывыштәмбе ки,флективәти-чы зәвони ғәдимәти нишон дојдә.Тимсал,ингилисијәдә,чокнәјзынејдәмон,ым зывон ве ғәдиме, флексија бәмә пегынидә.Тимсал:

goose(ғаз)-geese(ғазон);

foot(лынг)-feet(лынгон).

Јәни ым зывонон ве ғәдимин,сыханон бо чичиро,ком кашијәдә бы һоләдә око доә бедән,әвони һич хонәхо зындәни.Чокнәј чы әмә зывонәдә //сәј// сыхани овахте каши бә әмә мәлум ни,жәгоән ингилисијәдәән кали сыханон бочи бә флексија һол дәше бәрмалә ни.

Ҹо тимсал://алд карде//.Чәмә ве толышон ым сыхани тыркәчәмәдә //ты мыни алд кардедәш//(sən məni aldadırsan) вотејдән,һәлә //ты мыни алдатмиш кардедәш//ән вотејдән,де әвон којым ни.Нави әј бывотом ки,ым //алд// сыхани соф чәмә сыхане,чәј рәғ //ал(д)әжен//ал(д)әмерд// сыханонәдә мандә.Чәмә толышон ыштә моә зывонәдәән гәп жәјәдә ым сыхани тыркику пегордонидән,чәјо око дојдән.(Дијә мәкә ки,//алд//сыхан бә тырки зывон чәмә зывонику оваштә,әвон бәј ғулоғә омужән кардәшоне,око дојдән!)Сәростәдә ым сыхан жыго бәнине://Ты демы алд кардедәш//.Јәни ым ҹумлә тырки ҹумләку ве тавутыш һесте. Ја ҹо тимсал:Мовардәруж.Әмә һәлә де әј комон ники,чәмә толышон јәнды мовардәружи бәнәј “Ышты ад гуни тәбрик кардәм” ја “Ышты доғум гуни тәбрик кардәм” формадә чәшрушни дојдән.

(Дијә мәкә ки,ым сыханон һич тырки зывонәдәән око дој әнәмәнтиге,сәрост ни).Ым сыханијән тыркәчәмәдә “Ышты моку бә ружи тәбрик кардәм”(sənin anadan olduğun günü təbrik edirəm) вотејдән.Ым ве јолә хәтој.Толыш вотејдә:”Ышты мовардәруж буд быбу!” Вир сәғандән:мовардәруж.Винде бедә ки,ым сыхан “моә бә дынјо вардә руж” формәдә быә. Сорон,әсрон бы сыхани ыштә рандәшон жә,әв бә “мовардәруж”формә егынијә.Чәмә зывонәдә сыханон ве шушин.Манде гылә парс:Бочи чәмә хәлғ ыштә зывонәдә гәп жәјдәни?Ја чәмә сыханон тыркәчәмәдә око дојдән?

Ијо ды гылә каши һесте:

1.Әмә тырки зывонәдә фаме товәдә мандәмон,јәни тыркијәдә фамедәмон,чәјо әј пегордони товәдә мандәмон(Бочи тыркијәдә фаме товәдәмон,ым гылә ҹо мәгалә гәпе).

2.Чәмә зывон чәмә жијә зәминәдә жәго пенә фајәдә ни ки,одәмон де бы зывонәдә гәп жәј ыштәни пекырнон(Ымән гылә јолә дарде).Одәмон әнәдә тыркијәдә гәп жәј товәдә мандедән ки,тыркон чәмәку пегәтә,ыштә чәмәдә око доә сыханијән чәмә ыштән зывонәдәән бәнәј бәвон око дојдән,јәни бә чәмә зывони ҹо зывони призмаку дијә кардән.

Чымы ғурбинә хәлғ,чәмә зывони бә ҹо зывонон оној әбыни,чәмә зывон ғәдиме,гәнҹине.Ҹо зывононәдә мәфамәнән,чәјо ыштә фики бә толыши пемәгордонән,деми чәмә зывони чәј речику емәғандәнән!Ҹо зывон,бә хосијән,ым тырки зывон ки,шымә жыго пемужијәјон,ҹывонә зывоне,чәј һич са сор синыш ни,демијән ангыл косибе,чәј ыштән сыханон ве камин.Тырки зывони лексика,ыми воте нибәтарсем ки,80 фаиз әрәби ијән фарси сыханонин.

Чәмә моә зывонәдә быфамәнән,ыштә фамемони чәмә зывонәдә бә гәв бујәнән!Ым чәмә ғарзе!

Диана Монтгомери