МОРФОЛОГИЈӘ

Морфлологијә (јунанә зывонәдә μορφή «формә» ијән λογία «елм» - «формон һәхәдә елм») чы грәматикә сыханон грәматик әломәтон, тикәјән дырыст бывотомон, нытғә (гәпи) һиссон, чәвон категоријон ијән сыханә формон омутә бәһсе. Веј вахти бә морфологијә вотејдән «сыхани һәхәдә грәматик тәлим». Әв чы зывони грәматик сохтемони ә вәсләје ки, икардејдә чы сыханон (нытғә һиссон) грәматик синифон, бы синифон аид грәматик (морфоложи) категоријон ијән сыханә формон. 
Сыхан ејни вахтәдә һәм чы лексикә, һәмән чы грәматикә воһиде. Сыхан, гыләј грәматик воһиди ғәзинә, дештә һәмә формон ијән дечәвон грәматик мәнон иҹо гыләј системе. 
Жыгонә, морфологијә мәркәзәдә мандејдә сыхан, дечәј грәматик дәгишијон ијән грәматик хысусијәтон. Чы сыханон грәматик хысусијәтон вотеәдә, нәзәрәдә гәтејдәмон чәвон грәматик мәно, чә мәно ифодә воситон ијән грәматик категоријон. Морфологијә тәсвир кардејдә һәм сыханон ијән әвони сохтә морфемон формал хассон (чы сыханон морфем системи, чәвон ијәнды думо оме ғајдон ијән ҹо мәсәлон), һәмән сыхани дыләдә быә грәматик, јәне, морфоложи мәнон. Бәштә вырә роснијә вәзифон мывофиғ, морфологијә веј вахти бахш кардејдән бә дыглә саһә:

1) «Формал» морфологијә, јаан ки морфемикә. Әв омутејдә чы сыханон тәркиби, сыхансохте чәмон ијән морфемон;
2) Грәматик семантикә омутејдә чы морфоложи мәнон ијән категоријон хассон, јәне де морфоложи чәми ифодә кардә быә сыхансохте ијән чы сыханон дәгишбе мәсәлон. 
      Әмә омутејдәмон сыханон һәм морфологијәдә, һәмән лексикологијәдә. Лексикологијә омутејдә чы сыханон хысусијәтон, чәвон лексик мәно, сәвони ијән ҹо мәсәлон. Әмма морфологијә омутејдә сыхани ғануниујғунәтијон, битовә сыханә групон ијән чәвон дәгишбе хысусијәтон. Жыгонә, морфологијә омутејдә чәмә сәбәсож око доә сыханон ијән ғулоғон, чы сыханон тәркиби ијән чәвон сохтемони. Бә сыхани тәркиб дахилин бынә морфемон ијән ғулоғә морфемон. Сыхани тәркиби мыәјјән кардеј чәј ком морфемоно иборәт бе тәјин кардеје.
Морфем сыханәдә быә һәммәјсә гәдә мәнојнә, јәне гыләј мәно ифодә кардә воһиде. Әмә икардејдәмон морфемон сыханонәдә. Морфемон бахш бејдән бә дыглә вырә: бынә морфемон ијән дастәкә морфемон. Бынә морфемон сыхани ә вәслонин ки, әвон бахш бе зынејдәнин бә тожә морфемон, һәмән чәвон бејдәшоне лексик ијән грәматик мәно. Чы бынә морфемон һар гыләјни һестыше ыштә мәно. Сыхан мывҹуд бе әзыни бебынә. Мәһз чы бынә мәноку вәбастәје сыхани ыштән мәно. 
Бә дастәкә морфемон аидин ғулоғон, сыханәсәон, навсыханон ијән пешсыханон ијән ҹо. Чы ғулоғон бејдәшоне әнҹәх грәматик мәно. Де ғулоғон комәги әмә тожә сыханон сохтејдәнимон. Әвон сохтејдән чы ејни сыхани ҹурбәҹурә формон. Бы вахти дәгиш бејдәни сыхани лексик мәно; мәс.: ов (иминә шәхси пот, номинә һол) – ови (пот, тәсиринә һол) – овәдә (пот, вырәјнә һол) – овику (пот, бешемонә һол). 
Сыханәсәон сыхани мыһумә вәслонин. Дечәвон комәги әмә сохтејдәмон тожә сыханон, әве бәвон вотејдәмон сыхансохтә морфемон. Бә бынә сыхани умуж гынијә сыханәсәон дәгиш кардејдән чәј лексик мәно; мәс.: ныштеј – пеныштеј – дәныштеј; кыштеј – окыштеј, дәкыштеј, пекыштеј, екыштеј ијән ҹо. 
Зывонәдә быә сыханон һәммәј иҹо тәшкил кардејдән чә зывони луғәтә тәркиби, јәне чәј лексикә, чәј омутә елми номән лексикологијәје ((ғәдимә јунанә зывонәдә: λέξις - сыхан, ифодә, λόγος - елм, мыһокимә, тәлим). Чы һар гылә сыхани ифодә кардә мәно чәј лексик мәноје. Чы әсос нытғә һиссон тәшкил кардә сыханон һестышоне һәм лексик, һәмән грәматик мәно. Сыхани лексик мәно вотеәдә, нәзәрәдә гәтејдәмон чәмә бә сыханәдә нәзәрәдә гәтә быә ҹонәвә һәхәдә тәсәввурон. Әмма чы дастәкә нытғә һиссон бејдәшоне әнҹәх грәматик мәно. Чыјо бегули бејдә ки, һар сыхани бејдәнише лексик мәно. Әмма һәмә сыханон бејдәшоне грәматик мәно. 
Сыхани лексик мәно әкс кардовнејдә чәј мәзмуни. Әмма сыхани грәматик мәно нишо дојдә чәј бә ком нытғи һиссә аид бе, һәмон нытғә һиссәдә чәј бә ком хысусијәтон малик бе. Грәматик мәно чы сыхани формал елементон, чәј ғулоғон, дастәкә сыханон, дастәкә воситон ифодә кардә мәноје. Грәматик мәно пешы зијод кардә бејдә бә сыхани лексик мәно. Һаканә бәштә лексик мәно һисоб ҹо-ҹо сыханон бәзнешоне бе ејни грәматик мәно. Мәсәлән, пыә, моә, биби, халә, дај, зоә, кинә ијән ҹо сыханон фәрғинин ијәндыку бәштә лексик мәно һисоб, әмма чәвон һәммәј грәматик мәно исме. Жыгонә, сыхани грәматик мәно нишо дојдә чәј бә ком нытғә һиссә аид бе. Мәсәлән, әмә вотеәдә «бәһардем», ијо нәзәрәдә гәтә бејдә ки, ым сыхан иминә шәхси потәдә быә феле, әв аиде бә вәомә зәмони. Ым чы ғулоғә (-м) грәматик мәноје. Ијо быә сыханәсә «бә-» дојдә бә һәмон сыхани вәомәдә кардәнин быә кој мәно. «Һард» чә сыхани бынәје, әв раст омејдә ҹурбәҹурә авлодә сыханон тәркибәдә (һардеј, һарды-һәш, һардәкәс, һардемон ијән ҹо).
Лексик мәноәдә сыхан нишо дојдә номи, ҹонәвә, әломәти, кејфијәти, кәмијәти, вырәј, һәрәкәти, һоли ијән ҹо чијон. Әмма сыхани грәматик мәно ифодә зынејдәни карде һәмон чијон. 
Сыхани лексик мәно бегули бејдә бо һар кәси, јәне һар кәс сәрәсејдә чәј ым мәно. Әмма сыхани грәматик мәно һәмәкәси сәрәсе мәҹбури ни, веј вахти әј сәрәсејдән әнҹәх мытәхәссисон, зывоншыносон. Чыјо бегули бејдә ки, сыхани лексик мәно чәј сәбәсожә мәноје, әмма грәматик мәно чәјку вәбастәје. Чумчыко сыхан сыфтә дахил бејдә бә луғәт, чәј воһид бејдә, чәјо әв сојб бејдә бә грәматик мәно.
Лексик мәнојнә сыханон әмә око дојдәмон сәбәсожә сыханон ғәзинә, парс дој бејдә бәвон, ҹумлә узв бејдән әвон. Әмма грәматик мәнојнә сыханон сәбәсож око дој ғејри-мымкуне, чәвон нишоне парс, ҹумлә узв бејдәнин әвон. 
Сыхани лексик мәно ифодә кардә бејдә дечәј бынә, әмма грәматик мәно де грәматик воситон: ҹумләдә де сыханон рестә, интонасијә, ғулоғон, дастәкә сыханон ијән ҹо чијон комәги. 
Демијән жыго, сыхани лексик ијән грәматик мәнон һәмән мандејдән бәјәнды. Жыго ки, сыхани лексик мәно дәгиш беәдә, чәј грәматик мәноән дәгиш бејдә; мәс.: ко – бе+ко, шин – шин+и ијән ҹо. Бы вахти јодәдә лозиме огәтеј ки, сыхан ғәбул кардеәдә бә ејни нытғә һиссә мәхсус грәматикә категоријон әломәтон, бәвәдә дәгиш бејдәни чәј лексик мәно; мәс.: ов – ови (һолә категоријә), овон (кәмијәтә категоријә), һонијә ов (мәнсубијәтә категоријә). 
Сывој ыми, сыхани лексик мәно кејнә ифодә бејдәбу чәј бынә формәдә, бәвәдә һич гылә грәматик воситә ныбыән, офәјејдә грәматик мәно; мәс.: во, тул, зыл, нун сыханон ыштә бынә формәдән вотәјнә, чәвон һесышоне һәм лексик, һәмән грәматик мәно. 
Морфологијә де синтаксиси иҹо тәшкил кардејдән грәматикә. Интаси ым охонә термини әмә веј вахти око дојдәмон һәнијән тангә мәноәдә, јәне, бәнә чы морфологијә синоними ғәзинә, гәп жәјдәмон «грәматик мәно» ијән «грәматик категоријон» һәхәдә.
Грәматик категоријә чы јекҹинсә грәматик мәнон (мәс., исмонәдә һол, мәнсубијәт, кәмијәт, шәхс, феләдә зәмон, шәхс, тәрз, ҹур, формә) мәҹмује. Ым мәнон һәммәј толышә зывонәдә ифојдә кардә бејдән де морфоложи воситон комәги.
Грәматик формә бә грәматик мәнон ифодә хыдмәт кардә зывонә воһидонин. Мәсәлән, «һардејдә» сыханәдә быә ғулоғә «-дә» гыләј грәматик формәје, әв нишо дојдә бә дыминә шәхси поти, һәмән фели есәтнә зәмони. Жыгонә, грәматик формә чы грәматик мәно де ым мәно ифодә чәми вәһдәте. 
Грәматик ифодә воситон чы грәматик мәнон зывонәдә ыштә әкси пәјдо кардә мадди ифодән. Де грәматик воситон комәги ифодә кардә ныбыә мәно грәматик мәно ни. 
Грәматик сохтемон чы мыәјјән сыханон, сыханә ибыәјон ијән чы ҹумлон сохтемонә хысусијәтон мәҹмује. Зывони грәматик сохтемон еһтиво кардејдә ыштәнәдә: сыханә-формон, сыхансохте моделон, сыханә ибыәјон ијән ҹумлон. 
Һич гылә зывони тәсәввур әбыни кардеј бегрәматик сохтемон. Мәһз чәј һымһымбәдә әмә банд кардејдәмон бәјәнды сыханон, сыханә ибыәјон ијән ҹумлон, демијән ифодә кардејдәмон мыәјјән фикири. Сыхани кырти, грәматик сохтемон чы зывони побасте. Зывон мәһз чәј сәпе озавзијејдә, ше-ше гәнҹин бејдә чәј лексик тәркиб, сыханоно офәјејдән сыханә ибыәјон ијән ҹумлон. Һар гылә зывони ыштә сыханонән, ҹо зывононо бәј оваштә сыханонән табе бејдән бә зывони ыштә сохтемони тәләбон.
Де минволи, морфологијә еһтиво кардејдә ыштәнәдә:
1) зывонәдә чы сыханон дәгиш бе һәхәдә тәлими, парадигмон ијән сыханон дәгиш бе типон. Ым чы морфологијә ҹоне.
2) грәматик семантикә, јәне грәматик мәнон һәхәдә тәлими. 
3) нытғә һиссон һәхәдә тәлими. Әмә нытғи бә һиссон ҹо кардеәдә, бә нәзәр сәјдәмон һәм тангә мәноәдә морфоложи мејарон, һәмән синтактик ијән семантикә мејарон.
4) сыхансохте һәхәдә тәлими. Әв пемандејдә чы морфологијә ијән лексикологијә марзәдә.
5) чы морфологијә умуми мәфһумон.
6) морфоложи типологијә.
Нытғә һиссон чы сыханон һәммәјсә веј умуми грәматик тәснифотин. Һар гылә нытғә һиссә чарчивәдә ҹо бејдән чы сыханон лексик-грәматик дәрәҹон. Ым чә нытғи һиссә жәго нимәсинифонин ки, чәвон һестышоне умуми семантик әломәтон. Ым әломәтон тәсир кардејдән бә сыханон ҹурбәҹурә морфоложи мәнон, јаан ки зиддијәт тәшкил кардејдән дејәнды иглә морфоложи категоријә чарчивәдә. Һар гылә нытғә һиссә һестыше һәм әнҹәх бәчәј ыштәни мәхсус умуми грәматик мәно (мәс., исмонәдә ым чы ҹонәвон мәноје, сыфәтонәдә чә ҹонәвә әломәтонин, фелонәдән чә ҹонәвә һәрәкәте), һәмән ыштә морфоложи әломәтон.
Нытғә һиссон ҹо бејдән бә сәбәсожә нытғә һиссон ијән дастәкә нытғә һиссон. 
Сәбәсожә нытғә һиссон һестышоне жинә хысусијәтон:
1) чәвон һар гыләјни һестыше ыштә лексик мәно; әвон нишо дојдән чы ҹонәвә ыштәни, чәј әломәтон ијән мығдори, һәрәкәти ијән ҹо чијон. Ым нытғә һиссон дәгиш бејдән һәм морфоложи ҹәһәто, һәмән бә вырә роснејдән синтактик вәзифә. 
2) Ым нытғә һиссон дәгиш бејдән һәм морфоложи ҹәһәто, һәмән ҹумләдә бә вырә роснејдән синтактик вәзифә, јәне, ҹәвоб дојдән бә мыәјјән парсон: ки?, чич?, конҹо?, чокнә?, чанә? ијән ҹо. 
3) Әвони око дојдәмон һәмән ҹумлә узвон ғәзинә.
Әмма чы дастәкә нытғә һиссон нишоне жыго хысусијәтон. Чәвон һестышоне әнҹәх грәматик мәно. Гыләјән мәсәлә ғејд быкәмон ки, чы дастәкә нытғә һиссә нидо нише нә лексик, нәән грәматик мәно, әв ифодә кардејдә әнҹәх һисс ијән һәјәҹон, әве, һаканә бәј вотејдән хысуси нытғә һиссә. 
Ғулоғонән бејдән ды ҹур: лексик (сыхансохтә) ғулоғон ијән грәматик (сыхандәгишкардә) ғулоғон.
Ә ғулоғон ки умуж гынејдән бә сыханон, омејдән чәвон навәдә јаан ки пеш бәвон, дәгиш кардејдән сыхани лексик мәно (ејни нытғә һиссәо сохтејдән тожә ејни нытғә һиссә ја ҹо нытғә һиссә), бәвон вотејдәмон лексик ғулоғон. Лексик ғулоғон дәгиш кардејдән һәм сыхани формә, һәмән чәј мәно. Грәматик ғулоғон, есә бој, әнҹәх дәгиш кардејдән сыхани формә, әвон банд кардејдән сыханон бәјәнды ҹумлонәдә ијән сыханә ибыәјонәдә. 
Исмонәдә бејдән һолә ијән ҹәмә ғулоғон, фелонәдә – зәмони ғулоғон, шәхсә ғулоғон ијән ҹо. Бәвон вотејдәмон грәматик ғулоғон. Иглә чијән бывотәмон ки, толышә зывонәдә сыхани бынә де саити сә беәдә, веј вахти гыләј ниманҹулә икардә «-ј» самити зијод кардејдәмон бәј ки, быдә зијодә дифтонг бә әмәл ныво; мәс.: ру+ј+әдә, ди+ј+әдә, ку+ј+әдә ијән ҹо.
Дастәкә нытғә һиссон ифодә кардејдәнин нә ҹонәвон, нә әломәтон, нә һәрәкәти, әвон дәгиш бејдәнин, бә парсон ҹәвоб дојдәнин; чәвон нишоне әлејдә лексик мәно. Әвон пебемон сохтејдән чы сыханон ијән ҹумлон арәдә, һәмән модаләти дојдән бәчәвон ифодон. Дастәкә нытғә һиссон ҹумлә узв нин, ҹумлән бә әмәл вардејдәнин. Әвон бә вырә роснејдән хыдмәти функсијон. 
Толышә зывонәдә һестин жинә әсос ијән дастәкә нытғә һиссон:
а) әсос нытғә һиссон:
1. Исм.
2. Сыфәт.
3. Әвәзәкә.
4. Ашмард.
5. Фел.
6. Зәрф.
б) дастәкә нытғә һиссон:
1. Навсыханон. 
2. Пешсыханон. 
3. Бастәјон.
4. Әдатон.
5. Модал сыханон.
6. Нидо.
Сывој ымон, әмә чы морфологијә чарчивәдә һәмән омутејдәмон бандәнон, дастәкә (нисби) сыханон, гәвчонә сыханон, императив сыханон ијән әғылә сыханон.